Sübhan Talıblı,

AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,

Quba “Soyqrımı Memorial Kompleksi”nin mütəxəssisi,

tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Çar Rusiyası və bir sıra dövlətlərin hərtərəfli dəstəyilə tarixi Azərbaycan torpaqlarında xristianlaşma siyasətinə uyğun olaraq məskunlaşdırılan ermənilər ərazilərimizdə zaman-zaman təcavüz, soyğunçuluq, qarət, etnik təmizləmə, kütləvi qırğınlar, soyqırımı həyata keçirib, xarici ölkələrin siyasətinə uyğun fəaliyyət göstəriblər. 1918-ci ildə regional və beynəlxalq güclərin hərtərəfli dəstəyi ilə tarixi Azərbaycan torpaqlarında yaratdıqları “Ermənistan” onların himayəsi ilə 1905-1907, 1918, 1920, 1948-1953, 1988-ci illərdə, eləcə də I Qarabağ müharibəsi dövründə türk-müsəlman xalqlarına qarşı deportasiya, soyqırımı və etnik təmizləmə siyasəti həyata keçirdilər. 

1918-ci ildə azərbaycanlılara qarşı törədilmiş soyqrımlar 1918-ci il avqust ayının 31-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti tərəfindən yaradılmış Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası hazırladığı materiallar  və fotoşəkillərdə,  Ümummilli Lider Heydər Əliyevin 1998-ci il martın 26-da   “Azərbaycanlıların soyqırımı” haqqında verdiyi fərmanı, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2008-ci il 18 yanvar tarixli “1918-ci il azərbaycanlıların soyqırımının 100 illiyi haqqında” sərəncamının ermənilərin cinayətkar və terror əməllərinin araşdırlması, o cümlədən beynəlxalq təşkilatlara və dünya ictimaiyyətinə çatdırılması baxımından çox böyük tarixi, siyasi və hüquqi rolu olmuşdur.   Xüsusilə də 2007-ci il aprelin 1-də Qubada aşkar olunmuş ermənilərin törətdiyi soyqırımı məzarlığı 2009-cu ildə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin sərəncamı ilə “Quba rayonunda kütləvi qətl qurbanlarının xatirəsinin əbədiləşdirilməsinə dair tədbirlər planı” təsdiq edilmiş və 2013-cü il sentyabrın 18-də Quba Soyqırımı Memorial Kompleksinin açılışı olub. Bütün bu faktlardan aydın olur ki, məqsəd azərbaycanları soyqırıma məruz qoymaqla tarixi Azərbaycan torpaqlarında soyqrımı həyata keçiriməklə türk-müsəlmansız region yaratmaqdır.

Erməni-daşnak quldur dəstələri 1918-ci ilin iyun ayında Bakıdan 2 zirehli, 4 nəqliyyat gəmisi ilə Xəzər dənizi vasitəsilə Kür çayının mənsəbinə gəlib çatmışdılar. Sənədlərdə gəmilərin adları - "Krasnovodsk”, "Yelets”, "İraq”, "Bakinets”, Salyanets”, "Demosfen” kimi qeyd olunur. Gəmilər Kür çayına keçmiş və erməni-daşnak quldurları çayın ətrafında olan kəndlərə hücum edərək əhalinin mal-mülklərinin qarət etmiş, insanları vəhşicəsinə qətlə yetirmişdilər. Erməni-daşnak quldur dəstələri və silahlı birləşmələrinin keçdiyi istiqamət Neftçalanın Bankə, Seyidlər, Uzunbabalı, Tatarməhəll, Xıllı, Abasallı, Qaralı, Qəzvinli, Qarabucaq, Surra, Ərəbbəbirxanlı, Cəngən, Kür Qaraqaşlı kəndlərinə hücum edərək, qarət, soyğunçuluq, vəhşicəsinə qətliam və soyqrımı törətmişlər.

"İzvestiya Bakinskoqo Soveta" qəzetinin 2 iyul1918-ci il tarixli sayında göstərilir ki, Göyçay ətrafında döyüşlər cərəyan etdiyi vaxt Kür çayı boyunca, Salyan yaxınlığında da bolşevik-daşnak qoşunları ilə türk-Azərbaycan qoşun bölmələri arasında döyüş baş verdi. Ertəsi gün səhər saat 4-də Surra ilə Qarabucaq kəndləri arasında döyüşlər yenidən qızışdı. Kür çayında dayanan hərbi gəmilərin aramsız atəşləri türk-Azərbaycan qoşunlarını öz mövqelərini bir də tərk etməyə məcbur etdi. Onlar geri çəkilərkən Ərəbqardaşbəyli kəndi yaxınlığında yeni mövqeləri tutub Sovet dəstəsinin qarşısını kəsməyə cəhd göstərdilər. Lakin bu cəhd də bir nəticə vermədi.

Burada döyüşən Sovet dəstəsinin tərkibində 2 mindən çox piyada, 12 pulemyot 6 ədəd top var idi. Dəstə eyni zamanda Kür çayında üzən iki hərb gəmisi və bir nəqliyyat gəmisi tərəfindən müşayiət olunurdu. Dəstənin tərkibində 200 rus, 300 iranlı, qalanların isə erməni olması güman edilirdi. Ancaq Muğaran bolşevik komissarı bu qədər qüvvə ilə də kifayətlənmir, bölgənin rus əhalisi arasında səfərbərlik keçirərək qüvvələrin sayını 6 minə çatdırmağı planlaşdırırdı. Bu qədər qüvvənin silahlandırılması üçün zəruri olan silah və sursatı isə komissar Bakıdan istəyirdi. Surra-Qarabucaq kəndləri ətrafında baş verən döyüşün uğursuz nəticəsi barədə xəbər alınan kimi Cavad dəstəsinin komandiri bolşevik qüvvələrinə qarşı bir piyada bölüyü, bir pulemyot taqımı və bir dağ topundan ibarət qrup göndərdi. Bu qrup Salyan ətrafinda döyüşən türk-Azərbaycan bölmələri ilə birləşərək bolşevik qüvvələrinə qarşı döyüşə başladı. İyul ayının 2-də bolşevik qüvvələri türk-Azərbaycan qoşun bölmələrinin hücumunu dəf edə bilməyərək Bakıya doğru geri çəkildilər. Türk mənbələrinə görə bu döyüşdə bolşevik qüvvələri 600 nəfərədək itki verdilər.  [bax: Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cebhesi 3. Ordu Harekatı.c.ll. Ankara: 1993, s. 564; Yüceer N. Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan Harekatı. Ankara: 1996, s.88; Большевики в борбе за победу социалистической революции в Азербайджане. Документы и материалы 1917-1918 гг. Баку: 1957, с. s. 534.]

Е.А Токаржевский “Из истории иностранной интервенции и гражданской войны в Азербайджане” əsərində vurğulayır ki, Türk qoşun bölməsinin yardımı ilə Xıllı kəndi üzərinə hücum başlandı. Bu kənd də bolşevik daşnak qüvvələrindən azad edildi. Geriyə qaçan Qırmızı ordu bölmələri Bankədə toplaşmışdılar. Ciddi hazırlıq görüləndən sonra türk-Azərbaycan qoşun bölmələri və könüllü dəstələri iyul ayının axırlarında Bankə üzərinə hücuma keçdilər. Qırmızı ordu bölmələri böyük sürət və dəqiqliklə həyata keçirilən bu hücumun qarşısını ala bilmədilər. Onlardan sağ qalanları çoxlu hərbi ləvazimatı ataraq gəmilərlə Bakıya qaçdılar.

M.Süleymanov “Qafqaz İslam Ordusunun Azərbycanın ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizə.  (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam ordusu)” adlı məqaləsində qeyd edir ki, Kür çayının mənsəbi bolşevik qüvvələrindən azad edildi. Sovet hərbi gəmilərinin Kür çayı ilə üzü yuxarı irəliləməsinin qarşısının alınması üçün onun mənsəbində bir neçə gəmi və barj batırıldı. Salyan dəstəsinin komandiri Kür çayının mənsəbində aparılmış döyüşlərin nəticəsi barədə 5-ci Qafqaz diviziyası ko-mandanlığına göndərdiyi məlumatında yazırdı: "...Qovulan düşməndən dörd makinalı tüfəng, 63 piyada tüfəngi, 100 sandıq piyada və top mərmisi, 7 kiçik paroxod, bir miqdar benzin, duzlu balıq və sair əşya qənimət götürülmüş, biri erməni və digərləri iranlı olmaqla otuz bir kişi əsir edilmişdir. Dəstədən ikisi milis (Azərbaycanlı könüllü) olmaqla 11 əsgər şəhid, 1 zabit və 13 əsgər yaralanmışdır.

Bu hərəkat və müharibədə 28-ci taburun 3-cü bölük komandiri, birinci mülazim Bəsri əfəndi və 26-cı taburun 1-ci bölük komandir vəkili Həmdi əfəndi fədakarlıq göstərdiklərindən təltif olunmaları istənilmişdir".

M.Süleymanov yazır ki, “Həm Salyan-Bankə ətrafındakı döyüşlərin nəticələri, həm də Şamaxı ətrafındakı böyük məğlubiyyət elə daşnak qüvvələrinin etibarsızlığı ilə əlaqələndirilirdi. Amma əslində Azərbaycanın bolşevik-daşnak qüvvələrindən təmizlənməsində çox böyük əhəmiyyəti olan bu uğurun qazanılması Qafqaz İslam Ordusu komandanlığının təşkilatçılıq məharətinin, həyata keçirdiyi əsaslandırılmış hücumun məntiqi nəticəsi, habelə bolşevik-daşnak qoşunlarına qarşı cəbhə tutmuş əsgər və zabitlərin mübarizliyinin, qətiyyət və igidliyinin nümayişi idi”.

A.Əbilov “Qafqaz İslam Ordusu Neftçalada” adlı kitabında yazır ki,  vurğulayır ki, Salyan və Neftçalada erməni-bolşevik birləşmələrinin törətdiyi soyqırımından və türk qardaşlarımızın səyi nəticəsində bu ərazilərin düşmən qüvvələrdən təmizlənməsindən danışılır. Bu kitabda erməni-bolşevik birləşmələrinin məhz Neftçala və Salyan ərazisində soyqırımı törətməsinin səbəblərinə toxunulmuşdur. Belə ki, erməni-bolşevik qüvvələrinin Xəzər dənizindən Kür çayı vasitəsilə Azərbaycanın içərilərinə daxil ola bilməsi üçün sözügedən ərazilər mühüm strateji məntəqə idi. Bu ərazilərin nəzarətə götürülməsi Gəncə ilə Bakı arasında rabitənin kəsilməsinə şərait yaradırdı. Həmçinin Muğanın bol taxıl ehtiyatına malik olması da birləşmiş düşmən qüvvələrinin bu ərazidə qırğınlar törətməsinə səbəb olmuşdur. Qafqaz İslam Ordusu bu ərazilərin xilasında mühüm rol oynamış, türk qardaşlarının imdadına yetişmişdi.

"İzvestiya Bakinskoqo Soveta" qəzetinin13 iyun 1918-ci il tarixli sayında verilən məlumata görə, Salyan və Neftçalada bolşeviklərin 3-cü və 5-ci taborları yerləşdirilmişdi. Salyandakı 3-cü tabora Ter Avakimov, Neftçaladakı 5-ci tabora Danilyan başçılıq edirdi.

1918-ci ildə Qaraqaşlıda erməni zülmü nəticəsində sağ əli biləyindən kəsilmiş Sürəyya Abbasova bu günlərəcən yaşadı. Sürəyya ananın söylədiyi vaqeələr qorxulu bir nağıl kimi indiyəcən xatirələri diksindirməkdə, yaddaşa sarmaşmaqdadır: “Yay vaxtı idi. Kəndə küy düşdü ki, durmayın qaçın, ermənilər gəlir. Ailəm yanımda deyildi. Qaynım Ağakişi kənddən altı qadını və iki uşağı götürüb payi-piyada Babazənni dağına tərəf apardı. Ağakişinin də yoldaşı-on iki ilin gəlini nübaranlıq hamilə idi. Babazənninin çökəyində yığışıb sığınacaq tapdıq. Bir də gördü ki, bir nəfər atlı beş-altı nəfər piyada ilə gəlir. Silahlı idilər. Qabaqdakı kəndin adamı idi. Ermənilərə bələdçilik edirdi, imansız. Xülasə, çatar-çatmaz Ağakişini güllələdilər. Ağakişi yıxılanda gəlin sürünə-sürünə ərinə tərəf getdi. Başını qucaqlayıb oxşayanda gavur gəlini də qanına qəltan elədi. On iki ilin nübar hamiləsi ərinin qanına bələşdi. Camaatın arasındakı o iki tifil qucağıma qaçanda məni də vurdular. Çiynimdən, biləyimdən və dizimdən yaraladılar. Yerdə qalan on səkkiz nəfəri də qətlə yetirdilər, ermənilər. Üç gün, üç gecə meyitlərin arasında qaldım. Orucluq ayı idi» Sonra türklər gəlib meyitləri yığanda Sürəyya xanımı salamat tapmışdılar. Sürəyya Abbasova onu da deyirdi ki, ermənilərdən biri burda qalmışdı. Kürün qırağında qayalıqların arasında gizlənirdi. Kürə suya gedən gəlinlərdən biri həmin erməninin başını oraqla kəsmişdi.

A.Məmmədov “Düşünmək məqamı...” adlı məqaləsində yazır ki, bir ay sonra kənddə taun xəstəliyi yayılıbmış. Böyük tələfatla nəticələnən xəstəliyin nişanəsidir ki, Misali qəbiristanlığında o ilin ölənləri ev-ev, ailəbə-ailə dəfn olunublar. Sonralar, 1948-ci ildə Bakıdan Sürəyyanı danışdırmağa adamlar gəlirmiş, arvaddan söhbətlərini dinləyib, nəyi isə qeyd edərmişlər və axırda da: “ermənilər deyildi sizi qıranlar, daşnaqlar idi” - deyib gedərmişlər. Aşıq Qəhrəmanın da, Sürəyya Abbasovanın da müdhiş və qan boyalı xatirələri tarixin gözləri önündən çəkilməyəcək. Qaraqaşlıdan bir az bəri tərəfə - Ərəb Bəbirxanlı kəndində 1918-ci ilin iyulunda ermənilər kəndin camaatını tikə-tikə doğramışdılar.

1918-ci ilin 27-28 iyununda isə Surra ilə Qarabucaq arasında çox şiddətli döyüşlər baş vermişdi. Qeyri-bərabər qüvvələrin təmsil olunduğu həmin bu döyüşdə türk-Azərbaycan hərbi birləşməsi geri çəkilməyə məcbur olmuşdu. Həm də ki, bu döyüşdə erməniləri Kür çayından hərbi gəmilər müşayiət edirdi. Surra-Qarabucaq məğlubiyyətindən sonra Qafqaz İslam Ordusundan bura əlavə qüvvələr cəlb edildi: bir piyada bölüyü, bir pulemyot taqımı və bir dağ topu. Qaraqaşlıda mövqe tutan türk bölməsinin tərkibi 40 əsgərdən, 2 Maksim pulemyotundan və 2 topdan ibarət idi.

Türk topçuları ermənilərə məxsus olan bir gəmini Qaraqaşlıda Kürün dönərli bir yerində məhv etmişdilər. Mən köhnə qaraqaşlıların bələdçiliyi ilə həmin əraziyə dönə-dönə tamaşa etmişəm. Buradakı dəyirman yerinin yaxınlığında öz şümşadlığını, əzəmət və yaşlılığını bu günəcən qoruyub saxlamış qos-qoca, Dədə Qorqud görkəmli bir palıd ağacı da var. Səksən altı il əvvəl baş verənləri öz “gözləri” ilə görmüş bu palıd tarixin təbii tarixi sənədləri bu barədə iki versiyanın mümkünlüyünü ortaya çıxarmaqdadır:

 Türk ordusunun Qaraqaşlıdakı 40 nəfərlik bölməsinə türk zabiti Ramazan bəy, Bankədə döyüşən dəstəyə isə keçmiş çar ordusunun zabiti mayor Nazim Ramazanovun eyni istiqamətdə döyüşən dəstələrə komandirlik etmələri xalq arasında izzətli bir “Ramazan paşa”nın meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. O da var ki, Bankə döyüşlərinin nəticələri barədə 5-ci Qafqaz Firqə komandanlığına göndərilmiş raportu o zaman Ramazan bəy imzalamışdı. Hər halda Ramazan paşa o illərin klassik bir komandan obrazı və ağır günlərin yaddaşlara həmişəlik misafir olmuş tapınaqlı şəxsiyyətidir. Bankədəki savaş iki istiqamətdən başlanmışdı. Biz həmin yeri dəqiqliyi ilə müəyyənləşdirə bildik. Türklərin bir dəstəsi indi hərbi hissənin yerləşdiyi ərazidən, digər qismi isə bu günəcən faydasını el-obadan əsirgəməyən “Pirverdi kanalı”nın ətrafından hücum əməliyyatına başlamış və həlledici döyüşdə Ankarada nəşr olunan “Birinci dünya hərbində türk hərbi Qafqaz cəbhəsi 3-cü ordu hərəkatı” kitabında qeyd olunduğu kimi 600 erməni döyüşçüsünü məhv etmişdi.

Torpağın bağrına və xalqın yaddaşına Şamilin gümüş xəncəri kimi saplanmış həmin sonuncu döyüşdə baş verənlər unudulmazdır: ermənilər yerdə qalan silahları türkün əlinə keçməsin deyə, bədənlərinə sarıyır və silahla qarışıq Kürə tökülürdülər. Yaralı erməni ölüm ərəfəsində üstündəki pulları cırır, tikə-tikə edir ki, türk sonradan bu pullardan istifadə edə bilməsin.

Rüşdü bəy xatirələrinin bu yerində Ramazan bəyin bu son döyüş barədə 5-ci Qafqaz Firqəsi komandanlığına yazdığı sənədi təqdim edir. Ramazan bəy yazırdı: “Qovulan düşməndən 4 makinalı tüfəng, 63 piyada tüfəngi, 100 sandıq piyada və top mərmisi, 7 kiçik vapur, bir miqdar benzin, duzlu balıq və s. əşya iqtinam edilmiş, biri erməni və digəri əcəmi olmaq üzrə əruz bir kişi əsir edilmişdir. Müfrəzədən ikisi milis (Azərbaycanlı könüllü) olmaq üzrə 11 şəhid, 1 zabitlə 13 məchur olmuşdur. Bu hərəkat və müharibədə 28-ci taborun 3-cü bölük komandiri, birinci mülazim Besri və 26-cı taborun 1-ci bölük komandan vəkili Həmdi əfəndilər ibrazi-fədakari eylədiklərindən təltifləri istənilmişdir”.

Y.Qazıyev “Erməni məsələsi: yalanlar və gerçəklər” adlı kitabında qeyd edir ki, 1918-ci ildə Bankə qəsəbəsi yaxınlığındakı 1-ci Mayak kəndində balıq vətəgəsində fəhlə işləyən Usub Məmmədovun xatirə səsi yazılmış lenti bir daha dinləməli oluram. Rəhmətlik Usub kişi elə Ramazan bəyin dediklərini deyir: “türklər on bir şəhid verdilər”.  Neftçala döyüşündə 11 türk əsgəri şəhid olmuşdur. Batıb-getmiş məzarlarda isə 10 nəfərin uyuduğu şəksizdir. Çünki Ramazan bəyin 5-ci Qafqaz Firqəsi komandanlığına verdiyi raportdan da göründüyü kimi həmin 11 nəfərdən ikisi azərbaycanlı könüllülər idi və Əfqan Həziyevin dediyinə görə, o iki nəfərdən birini 1918-ci ildə 18 yaşı olan şəhidi burda deyil, aparıb öz doğma kəndlərində-Çuxarılıda dəfn ediblərmiş”. 1918-ci il döyüşləri zamanı buralarda kəşfiyyatçı bir alman təyyarəsi həbs olunmuşdu. Şəhid türk əsgərlərinin dəfnində iştirak edən rəhmətlik Müseyb Rzayev söhbət edirdi ki, daşnaq-bolşeviklərin gəldiyi “Demosfen” gəmisinə Bankədə bir hərbi təyyarə də enmişdi. Tarix zəngindir və olduqca qaradinməzdir. Tarixi danışdırmaq zordur. Və zor olduğu qədər də zəruridir, qaçılmazdır. Yenə də Bankəyə - 1918-ci ilə qayıdıram. Batırılmış gəmilərin hesabına türklər Kürün mənsəbini ermənilərin üzünə bağladılar. Yevlax körpüsü burda xilas edildi. Gəncə ilə Bakının əlaqəsi burda qorundu. Aclıq çəkən Azərbaycan əhalisinin və döyüşən ordunun çörəklə təchizatına burda təminat verildi.                                                                                                  

Y.Qazıyev “Erməni məsələsi: yalanlar və gerçəklər” adlı əsərində vurğulayır ki, Cavad qəzasının Qaraqaşlı-Bankə istiqamətlərində gedən döyüşlərdə türk zabitlərinə bələdçilik etmiş Ağapaşa adlı bir yurddaşımızın da ehtiramla anılmaq haqqı var. Ümumiyyətlə, həmin hadisələr zamanı türklərə kömək üçün yerli əhalidən də əsgərlər yığılmışdı. Yerli gənclərin səfərbər olunmasında o dövrdə Xıllıda siyasi fəaliyyət göstərən müsavatçıların da müstəsna xidmətləri olmuşdur. Ağakişi Nağıyev kimi türklərə qoşulub gedənlər və bir daha geriyə qayıtmayanlar da var idi. Bir az əvvəl qeyd etdiyim kimi, iyulun sonlarında Bankəni tərk edən türklər burada silahlı bir bölüyün saxlanılmasını təmin etmişdilər. Həmin bölüyün əsgərlərindən biri Çavuş Həsən isə sonralar Neftçalada qalıb, geriyə qayıtmayıb, evlənib ailə qurub, övlad-uşaq sahibi olub. Məzarı Qazaxdərəsi kəndindədir. Bəstəboy va sərt adam olan Həsən Çavuş sovet quruluşunu sona qədər qəbul edə bilmədi.

Azər Turan “Ey gülü gülşən edən”məqaləsində bildirir ki,  Neftçaladakı Qoltuq kəndi Xəzər dənizinin yaxasındadır. Və Ənvər paşa Türküstana son cihada gəmi vasitəsi ilə burdan keçib-getmişdir. Ənvər paşanı Qoltuq kəndində atamın əmisi, Sovet dönəminin ilk illərində-1920-27-ci illərdə Cavad qəzasının Fövqəladə Komissarı, sonralar isə İranda diplomatik vəzifələrdə çalışmış Orucəli Əbilov görmüşdü. Ənvər paşanın ruhu Xəzərin bu sahillərində yaşayır. Amma illər keçsə də Neftçaladakı Bankə qəsəbəsindəki Seyidlər qəbirstanlığında uyuyan şəhid türk əsgərlərinin məzarı hələ də mütəvaze və həzindir, baş daşlarısız, sarmaşıqlarsız və çiçəklərsizdir.

1918-ci il iyulun 15-də yaradılmış Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının (FTK) 36 cildlik istintaq materialları sırasında Göyçay və Cavad qəzalarında da təhqiqatlar aparıldığı göstərilsə də, bu qəzalara dair sənədlər respublikada qalmamış və uzun müddət itirilmiş hesab edilmişdir. Yalnız uzun axtarışlardan sonra FTK-nın çəkdiyi fotosənədlər Parisdə, Əli Mərdan bəy Topçubaşovun arxivindən aşkar edilmişdir.

Beləliklə, Göyçay və Cavad qəzalarının yalnız Parisə göndərilən sənədləri – əsasən soyqırıma məruz qalmış insanların şahid ifadələri və bu qəzalarda təhqiqat aparmış müstəntiqlərinin məruzələri əsasında daha iki Azərbaycan qəzasında 1918-ci il soyqırımları haqqında məlumat əldə etmək mümkün olmuşdur.

Fikirmcə, həm yerli, həm də dünya ictimaiyyətinə Azərbaycanlıların soyqırımının baş verdiyi tarixi şəraiti, türk-müsəlman əhaliyə qarşı törədilmiş soyqırımın səbəblərini, mahiyyətini, nəticəsini, erməni-daşnak, bolşevik və xarici qüvvələrinin məqsədlərini durmadan anlatmalı və qəbul edilməsi üçün tədbirlər görməliyik. Erməni təcavüzkarlarının çirkin niyyətlərinin həyata keçirilməsinə havadarlıq edən regional və beynəlxalq qüvvələrin məqsədlərini, müstəqil Azərbaycan Respublikasının azərbaycanlıların soyqırımı ilə bağlı həyata keçirdiyi tədbirlərin mahiyyətini və əhəmiyyətini azərbaycanlıların soyqırımı ilə bağlı tarix faktları həm Azərbaycan, həm də xarici dilli mənbəşünaslığa, tarixşünaslığa, arxiv materiallarına, elmi ədəbiyyata, dövrü mətbuata, fotolara, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının materiallarını, eləcə də tarixi sənədlərdən çıxış edərək bəşəriyyyətə qarşı cinayət faktı kimi əsaslandırmalıyıq. Bakı, Quba, Şamaxı, Şərqi Anadolu, Naxçıxan, Zəngəzur, İrəvan, Salyan, Neftçala, Lənkəran, Göyçay, Cənubi Azərbaycanın Xoy, Salmas, Urmiya bölgələrinin şəhər, qəsəbə, kəndlərində və digər bölgələrdə baş vermiş soyqırım haqqında tarixi həqiqətləri ətraflı şəkildə çatdırılması sön dərəcə mühüm və əhəmiyyətlidir. Xüsusilə də xarici KİV-lərdə, elmi jurnallarda həm aəzrbaycanlı, həm də xarici müəlliflərlə birgə məqalələr, kitablar yazmalı, xaric ölkələrin institut, tədqiqat, araşdırma mərkəzlərində, QHT-lərində müştərək tədbir, senimar, konfranslar keçirilməlidir. Xarici ölkələrdə azərbaycanlıların soyqırmını araşdıran mütəxəssislərə, tədqiqatçılara dəstək verilməli, onları mövzu ilə əlaqəlli Azərbaycanda keçirilən konfranslara mütəmadi olaraq dəvət edilməsi məqsədəuyğun olardı.