Qarabağın tarixi yaddaşı, yenidən doğulan mədəniyyət beşiyi

Azərbaycan tarixində elə şəhərlər var ki, onların adı bir bölgənin yaddaşını, bütöv bir xalqın taleyini, savaşların acısını və qələbənin sevincini özündə cəmləyir. Ağdam belə şəhərlərdən biridir. 20 noyabrın Ağdam şəhəri günü kimi qeyd edilməsi, yalnız bir tarixi faktın xatırlanması deyil, həm də bu diyarın keçmişi, işğal dövrünün faciələri və müasir dövrdə möhtəşəm dirçəlişinin rəmzidir. “Ağdam” adı qədim türk dillərində “kiçik qala”, eyni zamanda “günəşlə işıqlanan ağ ev” anlamını verir. Əsrlər boyu bu torpaqda məskunlaşmış türkdilli tayfalar özlərini müdafiə etmək üçün möhkəm qalalar tikmiş, beləliklə Ağdam həm strateji, həm də mədəni əhəmiyyət kəsb edən məkan kimi formalaşmışdır. XVIII əsrdə Qarabağ xanlığının banisi Pənahəli xanın bu ərazidə ağ daşdan tikdirdiyi imarət isə şəhərin memarlıq simvoluna çevrilmişdir. Arxeoloji tədqiqatlar sübut edir ki, Ağdam ərazisində ilk insanların yaşayışı 6–8 min il öncəyə, Eneolit dövrünə gedib çıxır. Üzərriktəpədə aparılan qazıntılar mühüm faktı ortaya qoymuşdur: Ağdam Qafqazın ən qədim şəhər tipli yaşayış məskənlərindən biri olmuş, burada yüksək əkinçilik mədəniyyəti formalaşmışdır. Tapılmış taxıl və üzüm nümunələri bu torpağın minilliklər boyu sivil mədəniyyət ocağı olduğunu təsdiq edir. 1993-cü ildə Ağdam uğrunda gedən ağır döyüşlər 42 gün çəkdi. 23 iyul tarixində rayon ərazisinin 73 faizi Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edildi. Bu işğal yalnız torpağın deyil, həm də tarixin, mədəniyyətin, şəhər həyatının məhv edilməsi idi:

128 min insan doğma yurdundan didərgin düşdü;

6 mindən çox şəhid verildi;

            90 kənd, ümumilikdə 882 km² ərazi işğal olundu;

            271 mədəniyyət evi, 74 məktəb, 38 kolxoz, 12 sənaye obyekti, dünyada yeganə olan Çörək Muzeyi dağıdıldı;

Məscidlər təhqir edildi, qəbiristanlıqlar dağıdıldı, coğrafi adlar dəyişdirildi. BMT Təhlükəsizlik Şurasının 853 saylı qətnaməsində açıq şəkildə “işğalçı qüvvələrin Ağdamdan dərhal, tam və qeyd-şərtsiz çıxması” tələb edilsə də, Ermənistan beynəlxalq hüquqa məhəl qoymadı. Ağdamda törədilən dağıntılar təkcə vandalizm deyil, həm də mədəni irsə qarşı sistemli soyqırım idi. 2020-ci ildə Vətən müharibəsində əldə olunan Böyük Qələbə nəticəsində imzalanmış üçtərəfli Bəyanata əsasən, 20 noyabr 2020-ci ildə Ağdam bir güllə belə atılmadan Azərbaycana təhvil verildi. Bu, həm tarixi ədalətin bərpası, həm də yüzlərlə insanın həyatının xilas olması demək idi. Prezident İlham Əliyev tərəfindən “Ağdamın azad olunmasına görə” medalı təsis edildi və 5.790 hərbçi müvafiq orden və medallarla təltif olundu.2023-cü ildə imzalanmış sərəncama əsasən 20 noyabrın Ağdam şəhəri günü kimi təsdiqlənməsi bu tarixi günün dövlət səviyyəsində əbədiləşdirilməsi oldu. Ağdam şəhərinin Baş Planı 2022-ci ildə təsdiqləndi və bu plan işğaldan azad edilmiş bölgələr arasında ilk idi. Baş Plan Ağdamın Qarabağın ən böyük, Azərbaycanın isə dördüncü böyük şəhərinə çevrilməsini nəzərdə tutur. 100 min nəfərlik yeni şəhər konsepsiyası;

            5 müasir yaşayış məhəlləsi;

            Ağdam Sənaye Parkı – işğaldan azad edilən ərazilərin iqtisadi lokomotivi;

“Böyük Qayıdış” proqramı çərçivəsində yüzlərlə ailənin doğma yurduna dönüşü;

Yollar, su sistemləri, elektrik infrastrukturu, məktəblər və xəstəxanalar;

Mədəniyyət ocaqlarının bərpası, park və yaşıllıq layihələri. 2025-ci ilin oktyabrına qədər 3.318 nəfər (825 ailə) Ağdama qayıtmışdır. 2021-ci ildə yaradılan Ağdam Sənaye Parkı hazırda 28 rezident və 4 qeyri-rezident sahibkarı birləşdirir. Ümumi investisiya portfeli 260 milyon manatı keçir.

            Burada:

            9 müəssisə artıq fəaliyyət göstərir,

            5 müəssisənin tikintisi davam edir,

938 nəfər daimi işlə təmin olunub.Sənaye Parkı Qarabağın iqtisadi dirçəlişinin əsas dayaq nöqtəsidir. 2025-ci ildə açılan Ağdam Muğam Mərkəzi Qarabağın musiqi irsinin bərpası üçün strateji mədəni layihə hesab olunur. 474 nəfərlik zal, 15 tədris otağı, sərgi salonu, açıq amfiteatr – bunlar Ağdamı regionun mədəniyyət paytaxtlarından birinə çevirəcək. Pənahəli xanın İmarət Kompleksi, Cümə Məscidi, Şahbulaq qalası kimi memarlıq incilərinin bərpası isə Ağdamın tarixi kimliyinin yenidən dirçəlməsini təmin edir. 2025-ci ildə istifadəyə verilmiş Ağdam Dəmir Yolu və Avtovağzal Kompleksi bölgənin nəqliyyat mərkəzinə çevrilib. Kompleks:gündəlik 800–1000 nəfərin dəmir yolu ilə, 1300–1500 nəfərin avtobusla daşınmasına imkan verir. Bu, Qarabağın logistika sistemində strateji dönüş nöqtəsidir. 2020–2025-ci illər ərzində dövlət başçısının Ağdama 20-dən artıq səfəri şəhərin bərpasına verilən xüsusi önəmin göstəricisidir. Bu səfərlərdə yüzlərlə layihənin təməli qoyulmuş, açılışı olmuş, kəndlərin birinci mərhələləri istifadəyə verilmişdir.

Prezidentin sözləri bu prosesin hədəfini dəqiq ifadə edir: “Dağılmış Ağdam şəhəri erməni vəhşiliyinin şahididir. Biz Ağdamı yenidən quracağıq, bütün kəndləri bərpa edəcəyik. Heç kimdə bu barədə şübhə olmasın.” Bu gün Ağdam yalnız bir şəhər deyil – Azərbaycan xalqının yenilməzliyinin, dövlətimizin gücünün və Qarabağın dirçəliş strategiyasının rəmzidir.

20 Noyabr – Ağdam Şəhəri Günü: tarixin dərsi, qələbənin möhtəşəm nəticəsi, gələcəyin böyük şəhərinin doğum tarixidir. Azərbaycan dövləti və h məktəb, hər park – gələcəyə atılan inamlı addımdır.

Bayram Xudayarov

Elm və Təhsil Nazirliyi Fizika İnstitutunun əməkdaşı, "Heydər Əliyev məktəbinin davamçıları" Feysbuk qrupunun təsisçisi və rəhbəri, YAP-ın fəal üzvü